هر وقت صحبت از کمال الملک می شه، نا خودآگاه به یاد هنرنمایی استاد جمشید مشایخی می افتیم که روبروی دوربین سعدی سینمای ایران (مرحوم علی حاتمی) و در لوکیشن نگین کاخای ایران (کاخ گلستان)، بخشی از زندگی پر فراز و نشیب نقاش باشی عصر قاجار رو بازی کرد و یکی از نقشای موندگار تاریخ سینمای ایران رو در ذهنا ثبت کرد.
کمال الملک، مطمئنا، امیرکبیر میدون هنر ایران زمینه و به درستی که نگین واسه ملک گوهر خیز سرزمین پارس هستش و تاریخ معاصر، یکی از جاودانه ترین نامها رو به استاد نقاش باشی قرن نوزدهم میلادی ایران میده.
معروف ترین اثر استاد کمال الملک، تابلوی زیبایی به نام تالار آینه س که با شماره ۴۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و مثل بعضی از آثار این هنرمند فقید، در کاخ گلستان و موزه ملی ملک، در برابر دید علاقمندان قرار داره.
واسه آشنایی با زندگی و آثار کمال الملک، در گزارش امروز سرویس هنری، همراه باشین. اما اول مروری می کنیم به سکانس تعریف مظفر الدین شاه قاجار ( با هنرمندی استاد علی نصیریان) از کمال الملک (با هنرمندی استاد مشایخی).
داستان کمال الملک: پدر نقاشی ایران
محمد غفاری، معروف به کمال الملک، یکی از گوهرهای ناب دیار هنرمند خیز اقلیم کاشانه. هموطنی که به قول سهراب، اهل کاشون بود و روزگارش البته خوب شاعر شقایقا نبود و در عمر ۹۵ ساله خود، هنرمندی بود که با سیاستا و روشای شاهان قاجار، خیلی همراه و همگام نشد.
ایشون رو یکی از معروف ترین و پر نفوذترین شخصیتای تاریخ هنر این مرز و بوم می دونن که داداش زاده صنیع الملک هم بود. خونواده کمال الملک، خونواده ای هنرمند و سرشناس بود و پس از گذروندن دوره ابتدایی، به همراه داداش راهی پایتخت شد و در دار الفنون، معروف ترین مدرسه هنر ایران، مشغول به تحصیل شد.
یکی از روزای تابستون بود که سلطان صاحب قران در بازدید از دارالفنون، متوجه یکی از تابلوهای نقاشی محمد غفاری شد و طرح و نقش اون، به دیده شاه قاجار خوش اومده و ایشون رو به دربار فراخواند.
محمد، مشغول کشیدن طرحی از چهره اعتضاد السلطنه، رئیس وقت دارالفنون بود که با استقبال ناصر الدین شاه قرار گرفت و دستور داد که این جوون هنرمند، به استخدام دربار قجر دربیاد.
محمد، به واسطه طرحای جذابی که می کشید، مراحل رشد رو در درباره ناصری به سرعت طی کرد.
در اول، لقب خان رو گرفت. پس از یه مدت، به مقام پیشخدمت مخصوص پیشرفت مقام یافت و پس از گذشت یه مدت، شاه هنر دوست و شاعر قاجار، تحت تاثیر هنر محمد غفاری قرار گرفت و از اون خواست تا شاگردش باشه.
پس از اون بود که لقب نقاش باشی دربار بهش اعطا شد و پس از اون، به مقام کمال الملک نائل اومد. کمال الملک در مدت حضور در دربار شاهان قاجار، چه در زمان ناصرالدین شاه و چه مظفر الدین شاه، ۱۷۰ تابلو کشید و اولین اثر هم، تابلوی تالار آینه س که به امضاء ایشون رسید.
محمد غفاری (کمال الملک) در ۲۷ مرداد سال ۱۳۱۹ه.ش ساعت ۲ بعد از ظهر روز یکشنبه بر اثر کهولت سن مریض شد و درسن نود و پنج سالگی در منزل نوه دختری اش چشم از جهان فروبست. اون وصیت کرده بود که در باغ خودش واقع در حسین‌آباد [نیازمند ابهام‌زدایی] دفن شه مدفنش محل استراحت دوستان ودوست دارانش باشه‚ اما بنا به دلایلی ایشون رو در نیشابور‚ مجاور مزار شیخ فرید الدین عطار نیشابوری به خاک سپردند.
سفر به اروپا
پس از کشته شدن ناصر الدین شاه به گلوله میرزا رضا کرمانی در شهر ری، ایشون به اروپا رفت و در فلورانس، رم و پاریس، مشغول بررسی آثار بزرگان نقاشی غرب شد.
ایشون در مدت اقامت در اروپا، از موزه ها و نگارخانهای بسیاری دیدن کرد و آثار استادانی چون: رامبراند، فانتن لاتور، رافائل و تسین رو مطالعه کرد و طرحایی از آثار اونا کشید.
گفته شده که سفر کمال الملک به قاره سبز، تاثیر زیادی در پیشرفت هنر نقاشی و نوع نگاش به دنیای طرح و نقش داشته.
ایشون در سال ۱۲۷۹ هجری شمسی به دستور مظفر الدین شاه قاجار، به کشور برگشت و کار خود رو در درباره ادامه داد.
اما مخالفتای زیاد با شاه جدید قاجار، دلیل شد که تهران رو به مقصد عراق ترک کنه.
اون در سال ۱۲۸۱ و ۱۲۸۲ هجری شمسی، پردهای زرگر بغداد و میدون کربلای معلا رو نقاشی کرد که از جمله آثار مطرح ایشون هستش.
سبک کمال الملک
در روزگاری که کمال الملک از سفر فرنگ به تهران برگشت، انقلاب مشروطه ملت ایران بود. ترجمه بعضی از آثار ژان ژاک روسو، اندیشمند فرانسوی به فارسی دلیل شد تا در روشنگری جریان، با قلم خود، نقش آفرینی کرد.
در سال‌های بعد، مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه رو رو دوش گرفت. در این مدرسه با تلاش فراوون به پرورش شاگردان همت گماشت که زبده‌ترین اونا، خود استادانی در مکتب اون شدن.
آخرسر به دلیل اختلافاتی که با وزیران معارف بر سر استقلال مدرسه پیدا کرد، از کار تدریس و شغل دولتی دست کشید (۱۳۰۶ ش) و به ملک شخصی خود در حسین‌آباد نیشابور کوچ کرد.
گفته شده که در اونجا بر اثر حادثه‌ای از یه چشم نابینا شد؛ اما تا سال‌های آخر زندگانی به نقاشی ادامه داد. در توضیح این حادثه روایت‌ها مختلفه از جمله گفته می‌شه که سالار معتمد گنجی، از خوانین منطقه و دوست کمال‌الملک، آجری رو واسه زدن یه کارگر حموم پرانده که به عینک و چشم کمال‌الملک آسیب رسونده.
کمال الملک از همون شروع فعالیت هنری اش تمایلی قوی و رو به روش و راه و روش طبیعت گرایی اروپایی داشت. با ظهور کمال الملک وظیفه‌ای جدید واسه نقاش دربار مشخص شد.
اون می‌بایست رویدادها، افراد، ساختمون‌ها، باغ‌ها و چیزای دیگه ای به جز اینا رو مثل عکاسی دقیق ثبت کنه تا به عادی‌ترین حامی زندگی و محیط درباری سندیت تاریخی بخشه.
بی دلیل نیس که کمال الملک در این دوره بیشتر پرده‌هاش رو با اضافه کردن شرحی دربارهٔ موضوع رقم می‌زد. (مثلاً: طبیعت بیجان با گلدان و پرنده شکار شده، ۱۲۷۳خ) با این زمینه فکری و هنری کمال الملک به اروپا رفت. هدف اون شاید فقط ارتقای سطح علم فنی اش بود.
استاد کمال‌الملک، هنر و اخلاق رو با هم به‌کار گرفت و اون‌ها رو به شاگردان خود آموخت. اون نقاش بسیار والایی بود و در عین حال با برنامه‌ریزی خوبی که داشت، هنرمندان بسیاری رو تربیت کرد، علی‌محمد حیدریان، حسین شیخ و محمد اولیا از شاگردان بسیار خوب استاد کمال‌الملک بودن و حتی در هنرستان و دانشسرای کمال‌الملک، شاگردان بسیاری در مورد گسترش و گسترش هنر ایرونی تربیت شدن.
کمال‌الملک در زمان قاجار آثار فاخری رو از خود باقی گذاشت و وقتی که به اروپا رفت، فهمید که هنر اروپا بسیار وسیع‌تر و کامل‌تر از هنر ایرانه. اونم اینکه تونست هنر ایرونی و آکادمیک رو گسترش بده که بیشتر بیشتر‌پسند و واسه همه قابل فهم باشه و به‌عنوان ستاره بزرگ هنر نقاشی در ایران شناخته شه.
ویژگی کار هنرمند ایرونی، اینه که اگه دو کار به یه شکل به اروپایی‌ها و ایرونی‌ها داده شه تا اثر رو کپی کنن، دقیقا مشخص می‌شه که کدوم اثر رو ایرونی‌ها و کدوم رو اروپایی‌ها کپی کرده‌ان.
۳۵ تابلو کمال الملک ثبت ملی شد
شهریور ۹۵ بود که مدیر مجموعه فرهنگی تاریخی و میراث جهانی کاخ گلستان از ثبت ملی ۳۵ تابلو رنگ و روغن کمال‌الملک موجود در فهرست آثار ملی منقول خبر داد.
این تابلوها مربوط به فاصله وقتی ۱۲۴۰ تا ۱۳۳۰ هجری قمری با موضوعاتی مانند رویدادها، افراد، ساختمون‌ها، باغ‌ها و طبیعته که محوطه و عمارت و حوض جوشان کاخ گلستان هم در گروه اوناس.
دیگر آثار این نقاش بزرگ پیش خاندان ایشون، مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد، موزه مجلس و موزه ملکه که تابلوهایی که در مدت سه ساله حضورش درایتالیا، فرانسه و اتریش از آثار نقاشان برجسته‌ای مانند رامبراند، روبنس کپی نقاشی کرده و امروز در موزه ملک نگهداری می‌شن.
موزه ملی ملک، بزرگ ترین مجموعه وقف شده در کشوره.
تابلو تالار آینه
کمال الملک نقاشی ایران، تابلو مشهوری به نام “تالار آینه” داره که تصویر یکی از اتاقای کاخ گلستان و تصویر ناصرالدین شاه رو به نمایش میذاره.
یه دهه بعد از ساخت این تالار، کمال الملک، طرحی از این تالار رو شروع کرد که هفت سال به طول رسید تا نقشی واقعی از آیینه کاریا، درخشش نورهای روی فرش، پردها و چلچراغا رو به زیبایی کامل نمایش دهد.
این نقاشی رو هنرمند ماهر قاجاری سرزمینمان، طوری کشیده که این اتاق وسیع تر و با شکوه تر از واقعیت به نظر برسه.
در تابلوی “تالارآینه” ناصرالدین شاه، در مرکز روی صندلی نشسته و ناظر فضای بیرون پنجره س. ساخت این تالار در کاخ گلستان به دستور صنیع الملک در سال ۱۲۵۳شمسی انجام شد.
تالاری با سه ارسی بزرگ که از سمت جنوب رو به باغ گلستانه.
تابلو رمال
از جمله دیگه تابلوهای معروف کمال الملک، باید به تابلو «رمال» اشاره کرد.
درزمان سکونت در کربلا ، تابلوهایی موندگار رو خلق می کنه، یکی از این آثار نقاشی به نام “رمال” است.
تابلو رمال با رنگ روغن روی کرباس کار شده و دو بانو با پوشش قاجاری و مردی رمال رو نشون میده. واسه تماشای این اثر تازه، باید به کاخ موزه سعدآباد برید. اندازه تابلو: ۷۵ در ۷۷ سانتیمتره.
گشتی در آثار کمال الملک
روز تعداد زندگی کمال الملک نقاشی ایران
۱۲۲۶: تولد کمال الملک تو تهران
۱۲۲۶: سفر به کاشون در شش ماهگی
۱۲۳۴: سفر به تهران واسه تحصیل
۱۲۳۵: ورود به مدرسه دارالفنون
۱۲۴۲: ورود به دربار به دستور ناصرالدین شاه
۱۲۵۵: گرفتن لقب نقاش‌باشی
۱۲۵۸: گرفتن لقب نقاش‌باشی خاصه
۱۲۶۲: ازدواج با زهرا خانوم
۱۲۶۳: به دنیا اومدن دخترش نصرت
۱۲۶۷: متهم شدن به دزدی، هنگام کشیدن تابلوی تالار آیینه
۱۲۶۹: گرفتن لقب کمال‌الملک از ناصرالدین شاه
۱۲۷۲: شروع به آموختن زبون فرانسه
۱۲۷۳: سفر به اروپا و اقامت در ایتالیا
۱۲۷۴: ورود به پاریس
۱۲۷۶: دیدار با مظفرالدین شاه در فرانسه
۱۲۷۷: چاپ زندگی‌نامه کمال‌الملک در روزنامه شرافت، شماره شصت
۱۲۷۷: برگشت به ایران و گرفتن نشون درجه اول و حمایل سبز مخصوص دربار
۱۲۷۸: سفر به عراق، هم‌زمان با سفر مظفرالدین شاه به خارج
۱۲۸۰: برگشت به ایران و تمارض مصلحتی به سکته
۱۲۸۵: مرگ مظفرالدین شاه و خوب شدن سکته استاد!
۱۲۸۷: پیشنهاد تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه به دولت
۱۲۹۶: درگذشت پسرش حسینعلی خان
۱۲۹۷: درگذشت همسرش
۱۲۹۸: درگذشت مادرش
حدود ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۶: درگیری کمال‌الملک با وزرای معارف دولت وقت
۱۳۰۶: انصراف و شروع بازنشستگی و اقامت در حسین‌آباد نیشابور
۱۳۰۷: نابینا شدن یه چشمش
۱۳۱۹: درگذشت کمال‌الملک در نیشابور و مدفون شدن در کنار عطار نیشابوری